༼འགྲོ་མགོན་ཆོས་རྒྱལ་འཕགས་པ་དང་ཆེན་པོ་ཧོར་གྱི་རྒྱལ་པོ་གོ་པེ་ལེ་གན་དབར་གྱི་འབྲེལ་བའི་རང་བཞིན་ཐད་དེང་རབས་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་རྣམས་ཀྱི་འགྲེལ་ཚུལ་ལ་བསྐྱར་ཞིབ། (དུམ་བུ་གཉིས་པ།) ༽[1]
འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་དང་ཧོར་གྱི་རྒྱལ་པོ་ཆེན་པོ་གོ་པེ་ལེ་གན་དབར་གྱི་འབྲེལ་བའི་རང་བཞིན་ལ་བསྐྱར་ཞིབ་དངོས།
ས་པཎ་གྱིས་རང་ཉིད་ཀྱི་དབོན་པོ་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ཀྱིས་བསྟན་པའི་ཁུར་བཟོད་པར་དགོངས་ནས་ཆོས་དུང་དང་ལྷུང་བཟེད་ལ་སོགས་པ་གནང་ནས་སློབ་མའི་ཚོགས་རྣམས་གཏད་ནས་བསྟན་པའི་བྱ་བ་དང་སེམས་ཅན་མང་པོའི་དོན་བྱ་བའི་དུས་ལ་བབས་པས་སྔོན་གྱི་དམ་བཅས་པ་དྲན་པར་གྱིས་ཤིག་ཅེས་བཀའ་བསྒོས་ཤིང་བསྟན་པ་གཏད་ནས་སྤྱི་ལོ་ ༡༢༥༡ ལོར་བྱང་ངོས་སུ་དགོངས་པ་ཆོས་དབྱིངས་སུ་ཐིམ་ཚུལ་བསྟན། ལོ་དེ་ཉིད་དུ་རྒྱལ་བུ་གོ་དན་ཡང་སྐུ་ཚེ་མ་ཟིན། མ་ཟད་ལོ་དེར་སོག་པོ་གོང་མའི་ཁྲི་འཛིན་པའི་དབང་ཆའི་འཐབ་རྩོད་ཐད་ལའང་འགྱུར་བ་ཆེན་པོ་ཞིག་ཐེབས་ནས་གོ་དན་གྱི་ཨོ་གོ་ཏའི་ཁྱིམ་རྒྱུད་དེས་སོག་པོ་གོང་མའི་ཁྲི་འཛིན་རྒྱུ་མཇུག་སྒྲིལ་སྟེ་དབང་ཆ་ཐོ་ལུའི་ཁྱིམ་རྒྱུད་ལ་ཤོར་ནས་གོ་པེ་ལེའི་གཅེན་པོ་མུན་ཁེ་རྒྱལ་པོ་ (༡༢༠༩–༡༢༥༩) གོང་མའི་རྒྱལ་ཁྲིར་མངའ་གསོལ་མཛད།
མུན་ཁེ་རྒྱལ་པོ་རྒྱལ་ཁྲིར་འཁོད་མཚམས་རང་གི་གཅུང་པོ་གོ་པེ་ལེར་བོད་ཀྱི་མཐའ་མཚམས་སུ་ཡོད་པའི་སྔར་གོ་དན་གྱིས་བཟུང་བའི་བྱང་ངོས་ཀྱི་ས་ཕྱོགས་ཁག་གི་བདག་དབང་སྤྲད། གོ་པེ་ལེའང་རང་ཉིད་གཞོན་ནུའི་དུས་ནས་ཁུ་བོ་ཨོ་གོ་ཏའི་རྒྱལ་པོས་བགོ་སྐལ་དུ་གནང་བའི་རྒྱ་ནག་བྱང་ཕྱོགས་ཧེ་བེའི་ (河北) ཡུལ་སྡེ་ནས་བྱང་ངོས་ཀྱི་ཕྱོགས་སུ་སླེབས། དེའང་ཚལ་པ་ཀུན་དགའ་རྡོ་རྗེས་དེབ་ཐེར་དམར་པོའི་ནང་སྤྱི་ལོ་ ༡༢༥༣ ལོར་གོ་དན་གྱི་སྲས་བགྲེས་པ་[1]མོ་གོ་དུས་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ལེའུ་པཎ་ཤན་ (六盘山) ན་ཡོད་པའི་གོ་པེ་ལེའི་དམག་སྒར་དུ་གདན་དྲངས། དེའི་གླ་རྔན་དུ་གོ་པེ་ལེས་མོ་གོ་དུར་རྟ་པ་བརྒྱ་སྤྲད་པར་གྲགས། [2] ཞེས་གསུངས། འདི་ལྟར་གོ་པེ་ལེས་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་རང་ཉིད་ཀྱི་སར་གདན་དྲངས་པ་འདི་ནི་མཁས་པ་ཁག་ཅིག་གིས་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་གནད་འགག་ལ་རྩི་ཡི་ཡོད། གང་ཡིན་ཞེས་ན་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ནི་ས་པཎ་གྱིས་རྒྱལ་ཚབ་དུ་བསྐོ་གཞག་གནང་བའི་ས་སྐྱ་པའི་བསྟན་བདག་ཡིན་ལ། ས་པཎ་ནི་བོད་སྤྱིའི་ངོ་ཚབ་གནང་སྟེ་སོག་པོར་ངོ་བལྟ་གནང་མཁན་དེ་ཡིན་པས་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་རང་ཉིད་ཀྱི་སར་བླངས་པ་དེས་གོ་པེ་ལེས་བོད་ཕྱོགས་མངའ་ཁུལ་གྱི་བདག་དབང་རང་ཉིད་ལ་ཡོད་པར་མཚོན་པར་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པར་བཞེད་དོ།[3]
འདོད་ཚུལ་འདི་ནི་ཆབ་སྲིད་རྐྱང་པའི་ལྟ་སྟངས་ཡིན་པས་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་ཁག་དང་བསྡུར་ན་ནང་འགལ་དུ་སྣང་། དེའང་གོ་པེ་ལེས་འཇའ་ས་བོད་ཡིག་མར་སློབ་དཔོན་འཕགས་པ་ལ་དད་པ་ཐོབ། ཆོས་ལ་ཡིད་ཆེས་ནས་ཆུ་མོ་གླང་གི་ལོ་ལ་དབང་བསྐུར་ཞུས། ཆོས་ཀྱང་མང་དུ་ཐོབ་པ་དང་། ལྷག་པར་ཡང་བསྟན་པ་དང་དགེ་འདུན་གྱི་བདག་པོ་བྱ་སྙམ་པ་ཡིན།[4] ཞེས་ཆུ་མོ་གླང་གི་ལོ་ (༡༢༥༣) སྟེ་གང་གཉིས་ཐོག་མར་མཇལ་བའི་ལོ་དེ་ཉིད་རང་དུ་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ལ་དད་པ་ཐོབ་ནས་དབང་བསྐུར་ཞུས་པའི་གཏམ་དེ་ཆེ་ཉམས་དང་སྤོམ་ཚོད་སོགས་དོར་ཏེ་ཡོང་གྲགས་སུ་བསྒྲགས་ཡོད་པ་འདིས་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་རང་གི་གམ་དུ་གདན་དྲངས་པའི་དགོས་པ་བོད་ཕྱོགས་ཀྱི་བདག་དབང་རང་ཉིད་ལ་ཡོད་པར་མཚོན་བྱེད་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་དམིགས་ཡུལ་རྐྱང་པ་ཡིན་པའི་འགྲེལ་ཚུལ་དེར་གནོད་འདུག་སྙམ།
དེ་ལྟར་གོ་པེ་ལེས་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་རང་གི་སྒར་དུ་གདན་འདྲེན་ཞུས་ཏེ་ཆུ་མོ་གླང་གི་ལོར་དཔལ་ཀྱེ་རྡོ་རྗེའི་དབང་མོ་ཆེ་ཞུས་ཏེ་དབུ་བླར་བཀུར། སྤྱི་ལོ་ ༡༢༦༡ ལོར་གོ་པེ་ལེ་སོག་པོ་གོང་མའི་རྒྱལ་ཁྲིར་འཁོད་འཕྲལ་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ལ་གོ་ཤྲི་ (國師) སྟེ་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་དབུ་བླའི་མཚན་གསོལ་བ་དང་ཆེན་པོ་ཧོར་གྱི་རྒྱལ་ཁམས་ཡོངས་ཀྱི་ནང་པའི་དབུ་ཁྲིད་དུ་བཀུར།[5] དེར་མ་ཟད་སྤྱི་ལོ་ ༡༢༧༠ ལོར་མི་ཉག་རྒྱལ་ཁམས་ལ་དཔེ་བླངས་ནས་སོག་པོ་གོང་མའི་ཕོ་བྲང་ནང་སྔར་མེད་ཀྱི་མཚན་གནས་བླ་ན་མཐོ་བ་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ལ་ཏི་ཤྲི་ (帝師) སྟེ་གོང་མའི་དབུ་བླའི་མཚན་གྱིས་མངའ་གསོལ།[6]
འོ་ན་གོ་པེ་ལེས་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ལ་དམིགས་བསལ་གྱི་གཟིགས་པ་གནང་བ་དང་ཁོང་གཉིས་དབར་དེ་འདྲའི་འབྲེལ་བ་དམ་ཟབ་ཡོད་པའི་རྒྱུ་མཚན་གང་ཡིན་ཞེ་ན། དེར་འགྲེལ་བཤད་རྒྱག་སྟངས་ལ་ནུབ་ཕྱོགས་པའི་ལོ་རྒྱུས་མཁན་གཙོས་པའི་ལོ་རྒྱུས་རྒན་པོ་རྣམས་ཀྱི་བཞེད་ཚུལ་སྣ་ཚོགས་པ་ཤིག་ཡོད། དེ་དག་ལས་འཆད་ཐབས་གཙོ་ཆེ་བའམ་གྲགས་ཆེ་ཤོས་དེས་ནི་ཆབ་སྲིད་རྐྱང་པའི་ལྟ་སྟངས་འཛིན་ཏེ་གོ་པེ་ལེས་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ལ་དེ་ལྟ་བུའི་གཟིགས་པ་དམིགས་བསལ་གནང་ནས་གོ་པེ་ལེར་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ཁེ་ཕན་གང་ཞིག་ཡོད་དམ་ཟེར་བའི་དྲི་བ་དེའི་ལན་འཚོལ་བ་ནི་འཆད་ཐབས་དེའི་ལུགས་ཀྱི་གཞི་འཛིན་ས་གཙོ་བོ་དེ་ཆགས་ཡོད།
འགྲེལ་སྟངས་དེ་དག་གི་ཁྲོད་ཨི་ཊ་ལིའི་བོད་རིག་པ་སྨྲ་བ་གྲགས་ཅན་ལུ་ཅི་ཡ་ནོ་པེ་ཊེ་ཅེའི་ (Luciano Petech) བཞེད་ཚུལ་དེ་གྲགས་ཆེ་ཤོས་ཤིག་ཡིན། ཁོང་གིས་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ལ་གོ་པེ་ལེས་དམིགས་བསལ་ཆེ་བསྟོད་དང་གཟིགས་པ་གནང་བའི་རྒྱུ་མཚན་ནི་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་གོ་པེ་ལེས་བོད་ཐོག་འཛིན་པའི་སྲིད་བྱུས་བཙན་བཟུང་མ་བྱས་པར་སྟངས་འཛིན་ (control without conquest) བྱེད་རྒྱུའི་ལག་ཆ་ཡག་ཤོས་དེ་ཡིན་ཞེས་དང་། [7] ཁོང་གིས་ད་དུང་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ལ་བོད་ནང་སྲིད་དབང་འཛིན་པའི་ནུས་པ་གང་ཡང་མེད་པ་མ་ཟད། སེ་ཆེན་ལའང་ལུགས་གཉིས་ཀྱི་སློབ་སྟོན་ཕུལ་བའི་ནུས་པ་གང་ཡང་མེད་པའི་འགྲེལ་བརྗོད་བྱས་ཡོད།[8]
ཡོངས་གྲགས་ཅན་གྱི་འགྲེལ་ཚུལ་གཞན་ཞིག་ཊུ་རལ་ཝའི་ལིས་ (Turrell Wylie) གནང་བ་དེ་ཆགས་ཡོད། ཁོང་གིས་པེ་ཊེ་ཅི་དང་མཚུངས་པར་གཙོ་བོ་ཆབ་སྲིད་རྐྱང་པའི་ལྟ་ཚུལ་འཛིན་ཡོད་ལ། ཝའི་ལི་ལྟར་ན་གོ་པེ་ལེས་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ལ་བོད་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་འཛིན་སྐྱོང་གི་དབང་ཆ་ཕུལ་བ་ནི་དུས་རྒྱུན་དུ་སོག་པོས་དབང་སྒྱུར་བྱེད་སའི་ཡུལ་གྲུ་ཁག་འགར་ཆོས་བྱེད་མི་སྣར་དེ་དག་འཛིན་སྐྱོང་བྱེད་དུ་བཅུག་པའི་སྲིད་བྱུས་ཤིག་ལག་ལྟར་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་དེ་ཉིད་འདིར་ཡང་གནས་སྟངས་གཅིག་མཚུངས་ཡིན་པ་དང་། དེ་ནི་གོ་པེ་ལེས་སྲིད་དབང་གཅིག་སྡུད་ཀྱི་ཆོས་བྱེད་པའི་སྲིད་དབང་འཛིན་པའི་གཞུང་ཞིག་ (hierocratic government) བོད་ནང་འཛུགས་ཐབས་བྱས་པ་ཡིན་ཟེར།
གཞན་ཡང་དེང་རབས་ཀྱི་རྒྱ་རིགས་ལོ་རྒྱུས་མཁན་མང་དག་གིས་ཀྱང་ཡོན་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་དེབ་ཐེར་ (Yuan Shi, 元史)[9] སོགས་རྒྱ་ཡི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་ཁག་ལ་གཞི་བཅོལ་ཞིང་དེ་དག་ལས་རང་མོས་ཀྱིས་འདེམས་སྒྲུག་བྱས་ཏེ་ཆབ་སྲིད་ཁོ་ནའི་འཆད་ཐབས་ཀྱིས་གོ་པེ་ལེར་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་བེད་སྤྱོད་ག་རེ་ཡོད་པ་ཡིན་ནམ་ཞེས་པ་དེའི་ལན་འཚོལ་འདོད་ཀྱིས། གོ་པེ་ལེས་བོད་ནི་ས་རྒྱ་ཆེ་ལ་མཐའ་ཁོབ་དང་ཉེན་ཁ་ཅན། དེར་ཡོད་མི་རྣམས་གཤིས་སྤྱོད་གྱོང་ལ་དམག་འཐབ་ལ་དགའ་བ་ཡིན་པར་ངོས་འཛིན་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། དེས་ན་ཁོང་ཚོས་དེ་དག་འདུལ་བར་ཏྲི་ཤྲིའི་དབུ་ཁྲིད་འོག་བཏང་འཛིན་བྱེད་ཆེད་སྒྲིག་འཛུགས་ཀྱི་བཀོད་པ་རྒྱ་ཆེར་མཛད་པ་ཡིན་ཞེས་དང་། ལྷག་པར་དུ་རྒྱ་ནག་གི་རྒྱལ་ས་པེ་ཅིང་ནང་ཡོད་པའི་རེན་མིན་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའི་ (人民大学) དགེ་རྒན་ཤེན་ཝི་རོང་ (Shen Weirong) གིས་གོང་གི་འགྲེལ་ཚུལ་དེ་དང་ཕྱོགས་མཚུངས་འདོད་པ་མ་ཟད་འབྲེལ་བ་དེ་ནི་རྗེ་བོ་དང་ཆབ་འབངས་ (lord and subject) གི་འབྲེལ་བ་ཡིན་པར་ངེས་ཟེར།[10]
གཞན་ཡང་ཇར་མ་ནིའི་རྒྱའི་ལོ་རྒྱུས་མཁས་དབང་ཧར་བེ་ཊེ་ཕེ་རེང་ཀེས་ (Herbert Franke) སྤྱིར་ན་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ལ་ཆོས་སྲིད་གཉིས་ཀའི་ཐད་ནུས་པ་གང་ཙམ་ཡོད་པར་བཞེད་ཀྱང་། ཁོང་གིས་གོ་པེ་ལེ་ལ་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ཀྱི་དགོས་མཁོ་ནི་གང་ཉིད་སོག་པོའི་རྒྱལ་ཁམས་ཡོངས་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་ཆེན་པོ་དང་ས་སྟེང་ཡོངས་རྫོགས་ལ་མངའ་དབང་དུ་བསྒྱུར་བའི་འཁོར་ལོས་སྒྱུར་པའི་རྒྱལ་པོ་ཆེན་པོ་བྱེད་འདོད་པ་དང་། དེ་འདྲའི་འཁོར་ལོས་སྒྱུར་རྒྱལ་དུ་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ཀྱིས་དབང་བསྐུར་བའི་སྒོ་ནས་གང་ཉིད་ཀྱི་རེ་འདོད་བསྐོང་ནུས་པ་ཡིན་པས་རྒྱུ་མཚན་དེ་བས་གོ་པེ་ལེས་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ལ་དམིགས་བསལ་གཟིགས་སྐྱོང་དང་སྐུ་དབང་ཕུལ་བར་བཞེད།
གོང་ཞུས་མཁས་པ་རྣམས་ཀྱི་རྒྱུ་མཚན་དེ་དག་ཕལ་ཆེར་ནི་རྒྱ་ཡི་ཡིག་ཚང་སོགས་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་ཕྱོགས་རེ་བར་གཞི་བཅོལ་བའམ། ཡང་ན་སྤྱི་སྒེར་སོ་སོའི་རང་རང་གི་བཞེད་འདོད་དེ་ཉིད་ལོ་རྒྱུས་ལ་ཡར་འགེབ་ཐབས་བྱས་པར་སྣང་། དེའང་ཐོག་མར་ལུ་ཅི་ཡ་ནོ་པེ་ཊེ་ཅེ་ (Luciano Petech) ཡི་འགྲེལ་ཚུལ་དེ་ནི། རྒྱ་ཡི་ཡིག་ཚང་ལ་སོགས་པ་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་མང་པོ་ཕན་ཚུན་བསྡུར་ནས་དང་། ལྷག་པར་དུ་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ཉིད་ཀྱིས་མཛད་པ་གང་ཞིག་ད་ལྟའང་མཇལ་རྒྱུ་ཡོད་པའི་གོ་པེ་ལེར་གནང་བའི་ཞལ་གདམས་བཀའ་ཡིག་ལ་སོགས་པ་དེ་དག་ཏུ་ཞིབ་ཏུ་བལྟས་ན། པེ་ཊེ་ཅེ་ཡིས་ལྟ་ཚུལ་དེ་དངོས་བྱུང་ལོ་རྒྱུས་དང་མཐུན་གྱི་མེད་པ་གསལ་པོ་ཡིན།
དེའང་སོག་པོ་གོང་མ་སི་དྷི་བྷ་ལའི་ (Ch. Ying zong 英宗, ༡༣༠༣–༡༣༢༣) སྐུ་དུས་སུ་བཞེངས་པའི་ཏྲི་ཤྲི་འཕགས་པའི་དྲན་རྟེན་ལྷ་ཁང་གི་རྡོ་བརྐོས་ཡི་གེའི་ནང་། གནམ་འོག་ཀུན་གྱི་མངའ་བདག་གོང་མ་ཆེན་པོའི་དབུ་བླར་བཀུར་པའི་སྐྱེས་བུ་དེ་ནི་མཁྱེན་པའི་ཆ་ནས་རྒྱལ་ཁབ་ལ་ལམ་སྟོན་ནུས་པ། གང་གི་བསླབ་བྱས་རྒྱལ་ཁམས་བདེ་ལ་བཀོད་པ། གང་གི་བཟང་པོའི་ཚུལ་ཁྲིམས་ཀྱིས་འཛམ་བུ་གླིང་ལ་མིག་དཔེར་སྟོན་པ། ཞེས་སོགས་དང་། རྒྱུ་མཚན་དེས་ན་ཁོང་ལ་བཀུར་ཞིང་ཞབས་ཞུ་སྒྲུབ་པ་ཡིན།[11] ཞེས་འཁོད་པ་དང་དེ་བཞིན་དུ་ཡོན་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་དེབ་ཐེར་ལས་ཀྱང་། ཉི་མ་ནུབ་ཀྱི་ཡུལ་(བོད) དུ་ཏྲི་ཤྲིའི་བཀའ་ནི་གོང་མའི་བཀའ་དང་ཁྱད་པར་མེད་པའི་ནུས་པ་ཡོད། [12] ཅེས་འཁོད་ཡོད་པས་པེ་ཊེ་ཅེ་ཉིད་ཀྱི་གཞི་བཅོལ་ས་རྒྱ་ཡི་ཡིག་ཚང་དག་ལས་འདི་ལྟར་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ཀྱི་མཁྱེན་པ་དང་བཟང་པོའི་ཡོན་ཏན་གྱིས་སོག་པོའི་རྒྱལ་ཁམས་ལ་ལམ་སྟོན་དང་བདེ་བའི་ས་ལ་འགོད་པར་མཛད་པའི་ཆེ་བསྟོད་བླ་ན་མཐོ་བ་བྱས་ཡོད་པ་འདི་དག་ལས་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ལ་གོ་པེ་ལེར་ཆོས་སྲིད་བླང་དོར་གྱི་ལམ་སྟོན་བྱེད་པའི་ནུས་པ་ཡོད་པ་དང་བོད་ཕྱོགས་སུ་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ཀྱི་བཀའ་ནི་གོང་མའི་བཀའ་དང་ཁྱད་མེད་ཀྱི་ནུས་པ་ཡོད་པ་ཤེས་ཐུབ།
གོ་པེ་ལེས་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ལ་མཚན་གནས་ཕུལ་བ་ཙམ་མ་ཡིན་པར་ཧ་ཅང་གི་གུས་བརྩི་ཆེན་པོ་གནང་གི་ཡོད་པ་རྒྱ་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་རྣམས་སུ་གསལ་ཡོད། དེའང་དཔེར་ན་ཡོན་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ཡིག་ཚང་དུ།
ཏྲི་ཤིར་གོང་མས་བསམ་ཡུལ་ལས་འདས་པའི་གུས་བཀུར་བྱེད་ཀྱི་ཡོད། གོང་མ་ཉིད་དང་བཙུན་མོ་དེ་བཞིན་གོང་མའི་ཟུར་མོ་དང་སྲས་སྲས་མོ་བཅས་པས་ཀྱང་ཏྲི་ཤིར་གང་ལས་དབང་བསྐུར་ཞུས་པའི་རྒྱུ་མཚན་གྱིས་སྐུ་ཕྱག་འཚལ་གྱི་ཡོད། གོང་མའི་ཕོ་བྲང་དུ་གཞུང་འབྲེལ་འདུ་འཛོམས་ཀྱི་སྐབས་སུ་གཞུང་གི་གནད་ཡོད་མི་སྣ་བརྒྱ་ཕྲག་གྲལ་བསྒྲིགས་ནས་བསྡད་ཀྱི་ཡོད་ཀྱང་ཏྲི་ཤྲི་ནི་གོང་མའི་བཞུགས་ཁྲིའི་འགྲམ་དུ་བཞུགས་ཁྲི་དམིགས་བསལ་སྟེང་བཞུགས་ཀྱི་ཡོད།[13]
ཅེས་དང་དེ་ཙམ་མ་ཡིན་པར་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་སྤྱི་ལོ་ ༡༢༦༨ ལོར་བོད་ནས་གོང་མའི་ཕོ་བྲང་དུ་ཕྱིར་ཕེབས་གནང་སྐབས་གོང་མའི་བསུ་བ་སྣེ་ལེན་ཞུ་ཕྱོགས་ནི་གོང་མ་ཉིད་དང་གཉིས་སུ་མེད་པ་ལྟ་བུ་གནང་ཡོད། དེའང་ཡོན་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ཡིག་ཚང་དུ།
འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ལ་ཕེབས་བསུ་ཞུ་བར་སྲིད་བློན་གཙོས་པའི་དཔོན་ཆེན་བརྒྱ་ཙམ་ཞིག་ཆིབས་པའི་ཐོག་རྒྱལ་ས་ནས་རྟ་ཟམ་གཅིག་གི་སར་སོང་། དེ་ནས་རྒྱལ་སའི་བར་ལམ་གྱི་ཕྱོགས་ཀུན་ཏུ་ཕེབས་བསུ་སྣེ་ལེན་ཟབ་རྒྱས་ཞུས་ཤིང་འབུལ་བས་མཉེས་པར་བྱེད། དེ་ནས་རྒྱལ་སའི་ཉེ་འདབས་སུ་བྱོན་སྐབས་ཕོ་བྲང་ཆེན་མོ་ནང་མ་ནས་གོང་མའི་སྐུ་སྲུང་བ་ཡོངས་ཀྱི་ཕྱེད་ཙམ་གྱིས་གོང་མའི་དབུ་བླའི་མདུན་དུ་ཕེབས་བསུའི་རུ་བསྒྲིགས་བྱས།[14]
ཞེས་གསལ།[15] པེ་ཊེ་ཅེའི་ཆབ་སྲིད་རྐྱང་པའི་འགྲེལ་ཚུལ་དེའི་ཕྱོགས་ནས་བལྟས་ན། ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ལག་ཆར་བེད་སྤྱོད་བྱེད་རྒྱུའི་གང་ཟག་ཅིག་ལ་སྟོབས་འབྱོར་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པའི་སོག་པོ་གོང་མས་འདི་ལྟར་ཕྱག་འཚལ་ཞིང་བཀུར་སྟི་བྱེད་དགོས་པའི་རྒྱུ་མཚན་འགྲེལ་བཤད་རྒྱག་དཀའ་བར་གྱུར་ཡོད།
གོང་གི་པེ་ཊེ་ཅེའི་འགྲེལ་ཚུལ་དང་ཕྱོགས་མཚུངས་ཝའི་ལིས་གོ་པེ་ལེས་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ལ་བོད་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་འཛིན་སྐྱོང་གི་དབང་ཆ་ཕུལ་བ་ནི་དུས་རྒྱུན་དུ་སོག་པོས་དབང་སྒྱུར་བྱེད་སའི་ཡུལ་གྲུ་ཁག་འགར་ཆོས་བྱེད་མི་སྣར་དེ་དག་འཛིན་སྐྱོང་བྱེད་དུ་བཅུག་པའི་སྲིད་བྱུས་ཤིག་ལག་ལྟར་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་དེ་ག་རང་ཡིན་པར་བཤད་པ་ནི་འགྲེལ་ཚུལ་འོས་མཚམས་ཤིག་ཏུ་མ་མཐོང་། གང་ཡིན་ཞུས་ན་སྐབས་དེར་བོད་སྲིལ་བུའི་གནས་སྐབས་ཡོལ་ཙམ་དང་ཆོས་བརྒྱུད་ཕན་ཚུན་གཅིག་འོག་གཅིག་མི་འདུ་བའི་གནས་སྐབས་ཤིག་ཡིན་པས་གོ་པེ་ལེས་ས་སྐྱའི་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ལ་དམིགས་བསལ་གཟིགས་པ་བསྐྱངས་ཤིང་བོད་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་བདག་པོར་བསྐོས་པ་དེ་ཉིད་རྒྱུ་མཚན་དུ་དྲངས་ནས་བོད་ཀྱི་ཆོས་བརྒྱུད་གཞན་རྣམས་རང་བཞིན་གྱིས་དུལ་བར་ལྟ་བ་ནི་བོད་ཀྱི་སྐབས་དེའི་སྤྱི་ཚོགས་དང་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་གནས་སྟངས་མ་རྟོགས་པའི་མངོན་རྟགས་གསལ་པོ་ཡིན། ད་དུང་དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ལ་ཇི་ཙམ་སྐུ་དབང་བྱུང་བ་དེ་ཙམ་གྱིས་བོད་ཀྱི་ཆོས་བརྒྱུད་ཆེ་ཁག་རྣམས་ཀྱིས་རང་རང་གི་ནུས་པ་ཉམས་དམས་སུ་འགྱུར་རྒྱུའི་བློ་ངལ་ཡོང་སྲིད་པ་ཡིན། གལ་ཏེ་གོ་པེ་ལེས་ཆབ་སྲིད་ཁོ་ནར་བསམ་ནས་བོད་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་བདག་དབང་རང་ཉིད་ལ་ཡོད་པར་མཚོན་བྱེད་ཙམ་ལ་བསམ་ན་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ལས་བོད་བཙན་པོའི་གདུང་རྒྱུད་ཅིག་རང་གི་ཕོ་བྲང་དུ་ཉར་ན་བེད་སྤྱོད་ཆེ་བ་ཡོང་ངེས་རེད་སྙམ།
ཤེན་ཝི་རོང་དང་དེང་རབས་རྒྱའི་ལོ་རྒྱུས་མཁས་པར་བཞེད་པ་རྣམས་ཀྱིས་གོ་པེ་ལེས་བོད་ཐོག་ཐབས་མཁས་ཀྱི་སྲིད་བྱུས་ལག་བསྟར་བྱེད་དགོས་དོན་ནི་བོད་ནི་ས་རྒྱ་ཆེ་ལ་མཐའ་ཁོབ་དང་ཉེན་ཁ་ཅན། དེར་ཡོད་མི་རྣམས་གཤིས་སྤྱོད་གྱོང་ལ་དམག་འཐབ་ལ་དགའ་བ་ཡིན་པར་ངོས་འཛིན་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་ལ། དེས་ན་དེ་འདྲའི་མི་སྡེ་འདུལ་བར་ཏྲི་ཤྲིའི་དབུ་ཁྲིད་འོག་གོ་པེ་ལེས་འཛིན་སྐྱོང་གི་བཀོད་པ་རྒྱ་ཆེར་མཛད་ཅིང་། འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་མཉེས་པར་བྱས་ནས་བོད་དེ་རང་ཉིད་ཀྱི་སྟངས་འཛིན་དང་འཛིན་སྐྱོང་འོག་སླེབས་ཐབས་བྱས་པར་འདོད། འཆད་ཐབས་འདི་ནི་དངོས་བྱུང་དང་འགལ་བ་ཞིག་ཡིན་ཏེ། སྐབས་དེའི་སིལ་བུའི་གནས་སྐབས་ཀྱི་བོད་ལ་འཛམ་གླིང་གསུམ་གཉིས་ལ་དབང་བསྒྱུར་བའི་སྟོབས་འབྱོར་དང་འཇིགས་བསྐུལ་གྱིས་ས་སྟེང་ཡོངས་སུ་གྲགས་པའི་སོག་དམག་འགོག་ཐབས་ནུས་པ་གཏན་ནས་མེད་པ་ཞིག་ཡིན། བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཡིག་ཚང་སོགས་ཀུན་ཞལ་མཐུན་པར་རྒྱལ་བུ་གོ་དན་གྱིས་མངགས་པའི་ ༡༢༤༠ ལོར་བོད་དབུས་གཙང་དུ་འབྱོར་བའི་དོར་རྟ་ནག་པོའི་དམག་གི་རུ་ཁག་ཁོ་ནས་གཏོར་བཅོམ་དང་བོད་མིའི་ཚེ་སྲོག་ལ་རྒོལ་བ་སོགས་ཀྱིས་བོད་མི་རྣམས་ཀྱི་སེམས་ཁོངས་སུ་གཏན་དུ་འཇགས་པའི་འཇིགས་སྣང་གི་ཚོར་བ་ཞིག་སྦྱིན་ཡོད། དེའང་སི་ཏུ་བྱང་ཆུབ་རྒྱལ་མཚན་ (༡༣༠༢–༡༣༦༤)གྱིས་རླངས་ཀྱི་པོ་ཏི་བསེ་རུ་རྒྱས་པར། བོད་ཀྱི་ས་རྡོ་རྣམས་ཀྱང་སོག་དམག་ལ་སྐྲག་ནས་འདར་ [16] ཞེས་བཀོད་པའི་རྒྱུ་མཚན་ལ་བསམ་ན་གོ་པེ་ལེས་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་མཉེས་ཐབས་བྱེད་མི་དགོས་པར་དམག་འཐབ་ཀྱིས་བོད་ཡོངས་རྫོགས་དབང་དུ་བསྡུས་ན་བསྡུ་སླ་བ་ཡིན་པ་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་རྣམས་ལས་ཤེས་ཐུབ།
སླད་ཀྱང་ཤེན་ཝི་རོང་གིས་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་དང་གོ་པེ་ལེས་དབར་ཀྱི་འབྲེལ་བ་དེ་རྗེ་བོ་དང་ཆབ་འབངས་ (lord and subject) གི་འབྲེལ་བ་ཡིན་ཞེས་ཟེར་བ་དེ་ནི་གཞན་ཟེར་གཡམ་རྒྱུགས་རང་ཡིན། ཤེན་གྱིས་འགྲེལ་ཚུལ་དེའི་ཁུངས་བཅོལ་ས་དེ་ཡ་ནོས་སེབ་(Janos Szerb) ཟེར་བའི་ཧང་གེ་རིའི་བོད་རིག་པ་སྨྲ་བ་ཞིག་གི་ཆེད་རྩོམ་རེད།[17] ཡིན་ནའང་ཡ་ནོས་སེབ་ཀྱི་དེ་ལྟར་ཁས་འཆེས་པའི་རྒྱུ་མཚན་ནི་འཁྲུལ་ཅན་ཞིག་ཡིན། རྒྱུ་མཚན་ནི་ཁོ་པས་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ཀྱི་ཕྱག་བྲིས་ཤིག་གོ་བ་ལོག་སྒྲུབ་ཀྱིས་དེ་ལྟར་རྗེ་འབངས་ཀྱི་འབྲེལ་ཡིན་པར་ཐག་བཅད་འདུག དེ་འདྲའི་ཐག་བཅད་སའི་ཡིག་ཆའི་ཁུངས་དེ་ཁོ་པས་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ཀྱི་ཕྱག་བྲིས་དེའི་ནང་།
རྒྱལ་བུ་བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའ་སྐུ་ཁམས་བཟང་ཞིང་ཕྲིན་ལས་རྒྱ་ཆེ་བར་བཞུགས་པ་ཐོས་པས་ཡིད་དགའ། ངེད་ཡོན་མཆོད་ཐམས་ཅད་ཀྱང་བདེ་བར་མཆིས། ཁྱེད་ཀྱིས་ཐུགས་བརྩེ་བ་ཆེན་པོས་དགོངས་ནས་སྤྱིར་རྒྱལ་ཁམས་དང་། སངས་རྒྱས་ཀྱི་བསྟན་པ་ལ་ཕན་པར་དགོངས་པའི་མཛད་པ་རྒྱ་ཆེན་པོ་དང་། བྱེ་བྲག་ཏུ་བདག་ཅག་ལྟ་བུའི་དམན་པའང་ཐུགས་ཀྱི་དཀྱིལ་འཁོར་གྱི་ཁོངས་སུ་ཆུད་པར་མཛད་ནས།[18]
ཞེས་བཀོད་པ་དེའི་རྒྱུ་མཚན་གཙོ་བཟུང་བྱས་འདུག ཡ་ནོས་སེབ་ཀྱི་དེ་ལྟར་གོ་བ་ལོག་པར་བླངས་པ་ནི་ཁག་མེད་པ་ལྟ་བུ་ཡིན། གང་ཡིན་ཞུས་ན་ཁོ་པ་བོད་ཀྱི་སྲོལ་རྒྱུན་ཡིག་བསྐུར་རྣམ་གཞག་ཏུ་རང་ཉིད་དམའ་ས་བཟུང་བ་དང་ཁེངས་སྐྱུང་སོགས་བྱེད་པའི་སྲོལ་ཡོད་པ་མ་ཤེས་པས་ཡིན། མ་ཟད་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ཀྱི་ཕྱག་བྲིས་དེ་གོ་པེ་ལེར་གནང་བ་ཡིན་མིན་ཐག་ཆོད་དཀའ་བའི་གནས་ཤིག་ཡིན། རྒྱུ་མཚན་ནི་ཕྱག་བྲིས་དེ་སྤྲིངས་སའི་གང་ཟག་དེའི་མཚན་དངོས་སྨྲོས་མེད་ལ་མཚན་དོད་རྒྱལ་བུ་བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའ་ནི་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ཀྱི་གསུང་རྣམས་སུ་གོ་པེ་ལེ་རྒྱལ་ཁྲིར་མ་འཁོད་པའི་སྔ་རོལ་ཏུ་དང་[19]གང་གི་སྲས་རྒྱལ་སྲས་ཇིང་གིམ་གཉིས་ཆར་ལ་ཞུ་ཡི་ཡོད་པ་ཡིན།[20]
འདོད་ཚུལ་གཞན་རྒྱ་ཡི་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བའི་མཁས་དབང་ཧར་བེ་ཊེ་ཕེ་རེང་ཀེས་ (Herbert Franke) གོ་པེ་ལེས་རང་ཉིད་འཁོར་ལོས་བསྒྱུར་བའི་རྒྱལ་པོར་དབང་བསྐུར་ཅིང་གང་ཉིད་ལ་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ཁ་ལོས་སྒྱུར་བའི་རྒྱབ་བརྟེན་ཞིག་དགོས་པ་དེ་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ཀྱིས་གནང་ཐུབ་པའི་རྒྱུ་མཚན་གྱིས་གོ་པེ་ལེས་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ལ་དམིགས་བསལ་གཟིགས་སྐྱོང་དང་སྐུ་དབང་ཕུལ་བར་བཞེད། དེ་འདྲའི་ཕེ་རེང་ཀེའི་འཆད་ཐབས་དེ་ནི་ད་ཆ་ཡོངས་གྲགས་ཅན་གྱི་འདོད་ཚུལ་ཞིག་ཏུ་གྱུར་ནས་སྐབས་དེའི་ལོ་རྒྱུས་འབྲི་མཁན་ནུབ་ཕྱོགས་པ་ཕལ་མོ་ཆེས་དེར་བརྟག་དཔྱད་མེད་པར་བསྐྱར་ཟློས་བྱེད་བཞིན་པར་སྣང་།
འདོད་ཚུལ་དེར་ལོ་རྒྱུས་དང་ནང་པའི་གཞུང་ལུགས་ཀྱི་ལྟ་གྲུབ་གཉི་གའི་ཆ་ནས་ཁུངས་ཐུབ་པའི་རྒྱུ་མཚན་ཡོད་དཀའ་བ་ཡིན། འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ཀྱི་གསུང་གང་དུ་མཇལ་ཡང་ཉིད་ནས་གོ་པེ་ལེའམ་གང་གི་ཡབ་མེས་ཇིང་གིས་རྒྱལ་པོ་གཉིས་འཁོར་ལོས་བསྒྱུར་བའི་རྒྱལ་པོ་དངོས་ཡིན་པ་གསུང་པ་གང་དུའང་མཇལ་དུ་མེད། དེ་ལྟར་ནའང་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ཀྱིས་ཁོང་གཉི་གའང་རྒྱལ་ཁམས་མང་པོ་རང་ཉིད་ཀྱི་དབང་དུ་བསྡུས་པས་སྟོབས་ཀྱི་འཁོར་ལོས་སྒྱུར་རྒྱལ་ལྟ་བུ་ཡིན་པར་གསུང་ཡོད་པ་དངོས་བདེན་ཡིན་མོད། གནད་ཀྱི་དོན་ནི་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ཀྱིས་གསུང་རྩོམ་རྣམས་སུ་སོག་པོའི་གོང་མ་དེ་དག་འཁོར་ལོས་སྒྱུར་རྒྱལ་དང་འབྲེལ་བ་འདོགས་སྐབས་གནས་སྐབས་ཀུན་ཏུ་དགོས་དབང་གིས་ལྟ་བུ་དང་བཞིན་སྒྲ་བཀོད་གནང་ཡོད་པ་དེས་རྒྱལ་པོ་དེ་དག་འཁོར་ལོས་སྒྱུར་རྒྱལ་དངོས་ཡིན་པ་བཞེད་ཀྱི་མེད་པ་ཤེས་ཐུབ་པ་ཡིན། ཕེ་རེང་ཀེས་དེ་འདྲའི་གསུང་ཕྲ་མོའི་གནད་མ་རྟོགས་པར་གྱ་ཚོམ་དུ་སྨྲ་བར་མངོན།
བརྟག་པ་མཐར་བཟུང་གིས་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ཀྱིས་གོ་པེ་ལེ་དང་ཇིང་གིས་རྒྱལ་པོ་གཉིས་འཁོར་ལོས་སྒྱུར་རྒྱལ་དངོས་སུ་བཞེད་པ་ཡིན་ན། དེ་ནི་དམ་ཆོས་མངོན་པ་ལས་གསུང་པའི་འཁོར་ལོས་སྒྱུར་རྒྱལ་བྱོན་པའི་གནས་དང་དུས་སོགས་དང་སྒོ་ཀུན་ནས་མི་རན་པ་ཡིན་ལ། [21] དམ་ཆོས་མངོན་པ་ལས་གསུངས་པའི་འཇིག་རྟེན་ཆགས་ཚུལ་དང་འཁོར་ལོས་སྒྱུར་རྒྱལ་སོགས་ཀྱི་སྐོར་ནི་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ཀྱི་ཁུངས་བཅོལ་གྱི་ཡིག་ཆ་གཙོ་བོ་ཡིན་པ་ཉིད་ཀྱིས་རྒྱལ་སྲས་ཇིང་གིམ་ལ་གནང་བའི་ཤེས་བྱ་རབ་གསལ་དུ་བཀོད་ཡོད་ལ། དེ་ཉིད་དུ་འཁོར་ལོས་སྒྱུར་རྒྱལ་དངོས་འཇིག་རྟེན་དུ་བྱོན་པ་ནི་འཇིག་རྟེན་ཆགས་པའི་བསྐལ་པར་ཏེ་མི་རྣམས་ཀྱི་ཚེ་ཚད་བརྒྱད་ཁྲི་གནས་ཀྱི་བར་དུ་ཡིན་པར་ཞལ་གསལ་བར་གསུངས་ཡོད་པས། [22] གནས་དུས་སོགས་ཁྱད་པར་གང་གི་ཆ་ནས་ཀྱང་གོ་པེ་ལེར་འཁོར་ལོས་སྒྱུར་རྒྱལ་དངོས་ཡིན་པ་གསུངས་མི་སྲིད་པ་ཡིན།
ཆེད་རྩོམ་འདིའི་དོན་འབྲས་གཏན་ལ་ཕབས་པའི་སྒོ་ནས་མཇུག་བསྡུ་བ།
འོ་ན་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ལ་འཛམ་གླིང་གསུམ་གཉིས་ལ་དབང་སྒྱུར་བའི་ཧོར་གྱི་རྒྱལ་པོ་ཆེན་པོ་གོ་པེ་ལེས་དེ་ལྟར་བླ་ན་མཐོ་བ་བཀུར་ཞིང་སོག་པོའི་རྒྱལ་ཁམས་ཡོངས་ཀྱི་ཆོས་ཀྱི་དབུ་ཁྲིད་དང་བོད་ཡོངས་ཀྱི་ཆོས་སྲིད་ཀྱི་བདག་པོར་མངའ་གསོལ་བའི་རྒྱུ་མཚན་གང་ཡིན་ཞེས་ན། དེ་ནི་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ཀྱི་མཁྱེན་བརྩེ་ནུས་གསུམ་དང་མཁས་བཙུན་བཟང་གསུམ་ལ་སོགས་པ་དམ་པའི་ཡོན་ཏན་ལ་ཞག་རེ་གཉིས་ཙམ་མ་ཡིན་པར་ལོ་ནས་ལོ་བསྟུད་མི་ལོ་བཅུ་ཕྲག་གཉིས་ཙམ་རིང་གོང་མའི་ཕོ་བྲང་དུ་ཞལ་འདྲིས་བྱུང་བ་ལ་བརྟེན་པའི་ཤེས་ནས་ཐོབ་པའི་དད་པ་ཞིག་ཡིན་པར་ཤེས་ནུས།
འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ཀྱི་དེ་འདྲའི་ནུས་པའི་[23]འབྱུང་ཁུངས་དེ་ཆོས་ལ་གཞི་བཅོལ་བ་ཞིག་ཡིན་རུང་ནུས་པ་དེའི་ཁྱབ་ཚད་དེ་ནི་ཆོས་ཕྱོགས་རྐྱང་པ་མ་ཡིན། སྐབས་དེའི་གོ་པེ་ལེའི་སྤྱི་ཚོགས་དེར་ཆོས་དང་ཆོས་དང་འབྲེལ་བའི་བྱེད་སྒོ་རྣམས་ནི་མིའི་ཉིན་རེའི་འཚོ་བའི་ནང་ཐད་ཀར་འབྲེལ་བ་ཆགས་ཡོད་པ་ཡིན། མི་སྒེར་དང་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་བྱེད་སྒོ་མཐའ་དག་ནང་ཆོས་ལ་ཡིད་ཆེས་ཀྱི་རྣམ་པས་ཁྱབ་ནས་ཡོད། [24] དཔེར་ན་རྒྱལ་རྒྱུད་འཁྲུངས་པ་ལྟ་བུ་ནས་མཚོན། མི་དབང་རྣམས་སྐུ་ཚེ་སྲིང་བ་དང་རྒྱལ་ཁམས་བདེ་བ། དེ་བཞིན་ཕར་རྒོལ་དགྲ་བོ་དམག་སར་ཕམ་པར་བྱེད་རྒྱུ་སོགས་ཀྱི་ཆེད་དུའང་ཆོས་དང་བླ་མར་སྐྱབས་ཞུ་བ་ཡིན་འདུག དེ་ལྟར་གོ་པེ་ལེས་ཀྱང་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ཀྱི་སྐུ་མདུན་དུ་ཉིན་ལྟར་མཇལ་ཞུ་གནང་ནས་ཆོས་སྲིད་ཀྱི་བྱ་བའི་བཀའ་སློབ་ཞུ་ཡི་ཡོད་པ་ནི་རྒྱ་བོད་ཡིག་ཚང་རྣམས་དཔང་པོར་བཞུགས་ཡོད།[25]
འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་རང་ཉིད་ཀྱི་ཁུ་བོ་ས་པཎ་དང་ལྷན་དུ་བྱིས་དུས་ནས་ཧོར་གསེབ་ཏུ་ཕེབས་ཀྱང་ཉིད་ཀྱིས་ལོ་མང་མདོ་སྔགས་རིག་གནས་དང་བཅས་པ་ལ་སྦྱངས་པ་མཐར་ཕྱིན་པ་གནང་པའི་སྦྱང་འབྲས་གང་གི་མཁྱེན་བརྩེ་ནུས་གསུམ་གྱི་ཤུགས་རྐྱེན་དབྱར་གྱི་ཚ་དྲོད་ཇི་བཞིན་རིམ་གྱིས་རྒྱས་པ་ལ་བརྟེན་ནས་ཧོར་གྱི་སྤྱིར་བོད་ཐོག་འཛིན་པའི་སྲིད་བྱུས་དང་། ལྷག་པར་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་གང་ཉིད་ལ་ཧོར་གྱི་རྒྱལ་ཁམས་ན་སུ་ལའང་མེད་པའི་ཆེ་མཐོང་དང་གོ་ས་ཕུལ། གོ་ས་དེ་ནི་གོང་མའི་དབུ་བླར་བཀུར་བའི་གསང་སྔགས་ཀྱི་དབང་བཀུར་ཞུས་པའི་བླ་མའི་གོ་ས་དེ་ཡིན། དེ་ནི་རྡོ་རྗེ་ཐེག་པའི་ལུགས་ལྟར་དུ་བཤད་ན་གོ་པེ་ལེས་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་དཀྱིལ་འཁོར་གྱི་གཙོ་བོ་དང་འདི་ཕྱི་གཏན་གྱི་སྐྱབས་གནས་དམ་པ། སྐྱབས་གནས་ཀུན་འདུས་པའི་ངོ་བོར་ཁས་བླངས་ཤིང་ཅི་གསུང་བཀའ་བཞིན་བསྒྲུབ་པར་དམ་བཅས་པ་ལ་བརྟེན་ནས་བྱུང་བ་ཞིག་ཡིན།
རྒྱུ་མཚན་དེས་ན་ཧོར་གྱི་རྒྱལ་ཐོག་དགུ་པ་སིདྷི་བྷ་ལས་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ནི་གནམ་གྱི་འོག་ན་གོང་མའི་སྟེང་ན་ཡོད་པའི་སྐྱེས་བུ་གཅིག་པུ་ཞེས་ཞུས་ཡོད།[26] གོ་པེ་ལེས་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་རང་ཉིད་ཀྱི་རྩ་བླར་བཀུར་བ་མ་ཟད་དེས་ངེད་རྒྱུད་པ་ནས་རྒྱུད་པའི་བར་ལ་བླ་མ་འཕགས་པའི་རྒྱུད་པ་སློབ་དཔོན་དུ་ཁུར་ཞེས་ལུང་སྦྱིན་པས་ [27] གང་གིས་རང་ཉིད་ཀྱི་མི་རབས་རྒྱུད་པ་དང་བཅས་པ་འཇམ་དབྱངས་འཁོན་ཀྱི་གདུང་རྒྱུད་དབུ་བླར་བཀུར་རྒྱུའི་ལམ་སྲོལ་གཏན་འབེབས་མཛད་པ་ཡིན། དོན་དངོས་སུའང་སྤྱི་ལོ་ ༡༣༦༨ ལོར་སོག་པོའི་རྒྱལ་ཁམས་མཇུག་མ་བསྡུས་བར་སོག་པ་གོང་མས་ས་སྐྱའི་བླ་མ་རྣམས་གོང་མའི་ཕོ་བྲང་དུ་དབུ་བླར་བཀུར་ཞིང་མཚན་གནས་ཕུལ་ཡོད་པ་ཡིན།
འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ཀྱིས་གོ་པེ་ལེར་དེ་འདྲའི་ཤུགས་རྐྱེན་ཟབ་མོ་ཐེབས་པའི་རྒྱུ་རྐྱེན་གཙོ་བོ་ཞིག་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ཀྱིས་ལོ་ངོ་བཅུ་ཕྲག་གཉིས་ཙམ་རིང་ཧོར་གསེབ་ཏུ་བཞུགས་ནས་ཧོར་ཀྱི་དབང་དང་ནུས་པ་ཡོད་པའི་སྐྱེས་བུ་རྒྱལ་པོ་སྲས་དང་བཙུན་མོ་དེ་བཞིན་མི་ཆེན་དཔོན་ཆེན་དང་བཅས་པར་ཡིག་ངག་སྣ་ཚོགས་པའི་ལམ་ནས་འཇིག་རྟེན་དང་འཇིག་རྟེན་ལས་འདས་པའི་ལྷ་ཆོས་མི་ཆོས་ཀྱི་བསླབ་བྱའི་གསུང་ཆུ་བོ་ཆེན་པོའི་རྒྱུན་ལྟར་བསྩལ་བ་ལ་བརྟེན་ནས་སྔར་དྲག་པོའི་དཔུང་ཚོགས་ཀྱིས་མཐོང་ཚད་གསོད་དང་ཐོས་ཚད་འདར་བར་གྱུར་ [28] ཞེས་པའི་བསམ་བློའི་འཁྱེར་བཟོ་འཛིན་པའི་སོག་པོ་གོང་མ་རྣམས་རིམ་བཞིན་བསྟན་པའི་སྒོར་བཞུགས་ཤིང་བསྟན་པའི་སྦྱིན་བདག་ཆེན་པོ་མཛད་པ་དང་། [29] འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ལ་དབང་ཡོན་གྱི་ཚུལ་དུ་རྒྱ་ཡི་མི་ཡུར་ཆེན་མོ་ཕུལ། [30] དེ་བཞིན་གོ་པེ་ལེས་རྒྱལ་ཁྲི་འཛིན་སྐབས་ཉེས་ཅན་ཉེས་པ་སྲོག་ཐོག་ཏུ་གཏོང་རྒྱུར་ཆེས་ཡིད་ཟབ་གནང་གི་ཡོད་པ་དང་དེའི་ར་འཕྲོད་དུ་གང་གི་རྒྱལ་ཁམས་སྐྱོང་སྐབས་ཉེས་པ་སྲོག་ཐོག་གི་གྲངས་འབོར་ནི་རྒྱའི་ལོ་རྒྱུས་ཁྲོད་ཆེས་ཉུང་ཤོས་ཤིག་ཆགས་ཡོད། [31] མ་ཟད་སོག་པོ་རང་ཉིད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་རྣམས་སུ་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ཀྱི་ལམ་སྟོན་འོག་གོ་པེ་ལེས་རང་གི་མངའ་འོག་གི་རྒྱལ་ཁམས་སུ་ལྷ་ཆོས་དགེ་བ་བཅུའི་ཁྲིམས་བཅས་པར་འཁོད་ཡོད།[32]
དེ་ལྟར་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ཀྱིས་ལོ་ནས་ལོ་བསྟུད་སོག་པོ་གོང་མ་དང་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་དབང་ཆ་ཡོད་པའི་གལ་ཆེན་མི་སྣའི་ཁྲོད་ཀྱི་གླེང་ཕྱོགས་[33] ཏེ་བསམ་པའི་འཁྱེར་བཟོ་ལ་འགྱུར་བ་བཏང་གནང་ཐུབ་ཡོད་པའི་མངོན་རྟགས་གསལ་པོ་ཡོད། དེའང་ཕི་རན་སེའི་ལྟ་གྲུབ་སྨྲ་བའི་མཁས་དབང་མི་ཤེལ་ཕུ་ཁོལ་ (Michel Foucault) ལྟར་ན་གླེང་ཕྱོགས་ཀྱིས་སྐབས་དོན་གྱི་བདེན་པའི་གོ་དོན་བསྐྲུན་པ་དང་བཅོས་པའི་སྒོ་ནས་བདེན་དོན་ཞེས་པ་གང་ཡིན་མིན་ལ་རང་གིས་དབང་སྒྱུར་ཅིང་དེའི་སྒོ་ནས་རང་ལ་ནུས་པ་ཐོབ་ཀྱི་ཡོད་པར་བཤད། [34] དེ་འདྲའི་ནུས་པ་ནི་ཕྱི་རོལ་དྲག་པོའི་དཔུང་ཚོགས་ཀྱི་ནུས་པ་ལས་ཆེས་ཁྱད་པར་དུ་འཕགས་པའི་ནུས་པ་ཤིག་ཡིན།
དེས་ན་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ཀྱིས་གོ་པེ་ལེ་ལ་གནང་བའི་རྒྱལ་པོ་གདམས་པའི་རབ་བྱེད་ཀྱི་མཚོན་པའི་ཉེ་ལྟོས་སྐུ་འཁོར་བཅས་པར་བསྩལ་བའི་གསུང་རྣམས་ཀྱིས་སོག་པོ་གོང་མའི་གླེང་ཕྱོགས་ཁ་བསྒྱུར་ཅིང་། ཁོང་རྣམས་ཀྱི་བློ་ངོར་བདེན་པའི་གོ་དོན་སྔར་མེད་གསར་དུ་བསྐྲུན་པའི་ཆོས་ཀྱི་འཇིག་རྟེན་ཀྱི་སྒོ་མོ་ཕྱེ་བར་མཛད་ཡོད་ལ། དེས་གོ་པེ་ལེས་འཇིག་རྟེན་མཐོང་ཚུལ་དང་རང་ཉིད་ཀྱི་མི་ཚེའི་རིན་མཐོང་བརྩི་སྟངས་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ངེས་པར་ཐེབས་ཡོད་པར་སྣང་།
འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ཀྱིས་སོག་པོ་གོང་མའི་གླེང་ཕྱོགས་ཁ་བསྒྱུར་བའི་ནུས་པ་ཡོད་པ་ནི་ཉིད་ཀྱིས་གོ་པེ་ལེའི་ཕོ་བྲང་ཁའི་ཕིང་ནས་ཆུ་ཁྱི་ལོའི་ (༡༢༦༢) ཟླ་བ་གཉིས་པའི་ཚེས་བརྒྱད་ཉིན་སྤྲིངས་པའི་དབུས་གཙང་གི་དགེ་བའི་གཤེས་གཉེན་རྣམས་ལ་སྤྲིང་བ་ཞེས་པའི་ཕྱག་བྲིས་ནང་དངོས་ཟིན་དུ་གསུང་ཡོད། དེའང་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ཀྱིས།
ཁོང་༼གོ་པེ་ལེ་༽གི་དྲུང་དུ་ངེད་བསྡད་ནས་ཀྱང་རང་གི་དོན་གཙོ་བོར་མ་བསྒྲུབས་པར་ཁོང་གིས་སངས་རྒྱས་ཀྱི་བསྟན་པའི་གནས་ལུགས་ཀྱི་བབས་ཐུགས་སུ་ཆུད་པ་དང་། བླང་བ་དང་དོར་བའི་དམིགས་ཕྱེད་པ། ཆོས་དང་ཆོས་ལྟར་བཅོས་པའི་རྣམ་དབྱེ་མཁས་པར་བྱས་ནས། སྔོན་གྱི་ཆོས་རྒྱལ་ཀུན་དང་རྗེས་སུ་མཐུན་པར་བསྟན་པའི་བདག་པོ་མཛད་པའི་རྐྱེན་བྱས་ནས། སངས་རྒྱས་ཀྱི་བསྟན་པ་སྤྱི་ལ་ཕན་པ་དང་། མི་སྡེ་སྤྱི་ལ་གང་ཕན་གྱི་ཞུ་བ་ཡང་ཡང་བྱས་ནས། ལུང་དང་ལས་ཀ་བཟང་པོ་ཞུས་ནས་བསྐུར་བ་ཐམས་ཅད་ཀྱི་ཐུགས་ལ་གསལ་ཏེ་མཆིས།[35]
ཞེས་སོགས་འཁོད་པ་དང་། གོང་གི་བཀའ་ཤོག་དེ་ཉིད་དང་མཐུན་པར་གོ་པེ་ལེས་ཀྱང་འཇའ་ས་མུ་ཏིག་མར།
འཇིག་རྟེན་འདིའི་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པ། ཇིང་གིར་རྒྱལ་པོའི་ཁྲིམས་ལུགས་བཞིན་སྤྱད་ན་འབྱུང་ཡང་། ཕྱི་མ་ཕན་ཆོས་ཀྱི་ལུགས་ལ་བརྟེན་དགོས་པར་གནང་བའི་དོན་ལ་ལེགས་པར་བརྟགས་ནས། སངས་རྒྱས་ཤཱཀྱ་མུ་ནེའི་ལམ་འདི་ཡང་དག་པར་མཐོང་ཞིང་། དེ་ཡང་རང་གིས་ལེགས་པར་རྟོགས་ནས་གཞན་ལ་ཕྱིན་ཅི་མ་ལོག་པར་སྟོན་པའི་སློབ་དཔོན་འཕགས་པར་འདུག་པས་དོན་ལ་དབང་བསྐུར་བ་ཞུས་ཤིང་། གུ་ཤྲིའི་ལས་ཀ་ཕུལ་ནས། དགེ་འདུན་འདུས་པ་ཐམས་ཅད་ཀྱི་མགོན་གཉེར་ལ་བསྐོས་པ་ཡིན།[36]
ཞེས་སོགས་རང་ཉིད་ཀྱིས་ཇིང་གིས་རྒྱལ་པོའི་ཁྲིམས་ལུགས་བཞིན་སྤྱད་ན་ཆོག་ཀྱང་མ་སྤྱད་པར་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་བླ་མར་བཀུར་ཞིང་འཇིག་རྟེན་ཕྱི་མའི་ཆེད་ཆོས་ཀྱི་ལུགས་ལ་བརྟེན་པར་ཡོངས་གྲགས་སུ་ཁས་བླངས་ཡོད་པ་ཡིན།
འདི་ལྟར་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ལ་དབང་སྒྱུར་མཁན་ལ་དབང་བསྒྱུར་བའི་ནུས་པ་གཞན་སུ་ལའང་མེད་པ་མངའ་བ་དང་དེའི་རྒྱུ་མཚན་གྱིས་གོ་པེ་ལེས་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་གོང་དུ་བཀུར་བ་ནི་དེང་གི་ནུབ་ཕྱོགས་པ་དང་རྒྱའི་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་ཚོས་མ་ཤེས་པའམ་ཡང་ན་དེར་སྣང་མེད་དུ་འཇོག་པ་ནི་ཤིན་ཏུ་ནས་མཚར་བའི་གནས་སོ།། །།
[1] Rashīd al-Dīn (1971: 20)
[2] ཚལ་པ་ཀུན་དགའ་རྡོ་རྗེ། (༡༩༨༡: ༤༨)
[3] Wylie (2003: 323–24).
[4] ཨ་མྱེས་ཞབས་ངག་དབང་ཀུན་དགའ་བསོད་ནམས། (༢༠༡༢: ༡༢༩)
[5] Song Lian (1976: Ch. 4, 68). སོང་ལེན་གྱིས་སྐབས་དེར་ཏྲི་ཤྲིའི་མཚན་གསོལ་བར་བཀོད་ཀྱང་དེ་ནི་གོ་ཤྲིར་འཁྲུལ་པ་ཡིན་པར་དེང་གི་རྒྱ་རིགས་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ཀྱི་མཛད་རྣམ་འབྲི་མཁན་ཁྲིན་ཆིན་དབྱིན་གྱིས་རྒྱུ་མཚན་དང་ལྡན་པར་བཤད་འདུག ཁྲིན་ཆིན་དབྱིན། (༢༠༠༦: ༡༤༨)
[6] འགའ་ཞིག་གིས་ཏི་ཤྲིའི་མཚན་གནས་དེ་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་དགོངས་པ་རྫོགས་ཚར་བའི་རྗེས་སུ་ཆེ་བསྟོད་ཀྱི་ཚུལ་དུ་ཕུལ་བར་བཞེད་ཀྱང་འདི་ནི་དོན་དུ་མི་གནས་ཏེ་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ཉིད་ཀྱི་མཛད་པའི་ཡི་གྱང་ཇུས་གླེགས་བམ་བསྒྲུབས་པ་ལ་བསྔགས་པ་ཞེས་པ་དེའི་ནང་ཉིད་ཀྱིས་ཉིད་ལ་ཏི་ཤྲི་འཕགས་པ་ཞེས་གསུང་བ་གསལ་བས་སོ། ཆོས་རྒྱལ་འཕགས་པ། (༡༩༦༨ ཆ)
[7] Petech (1993: 651)
[8] Petech (1990: 16)
[9] ཡོན་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ཡིག་ཚང་ནི་སོག་པོ་ཡོན་གོང་མ་ཉམས་དམས་སུ་གྱུར་རྗེས་སོང་ལེན་ (宋濂, 1310–1381) ཞེས་པའི་རྩོམ་པ་པོའི་ལམ་སྟོན་འོག་རྒྱའི་མིང་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ལས་ཁུངས་ཀྱིས་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་བྱས་པ་ཤིག་ཡིན། འདི་ནི་སྤྱི་ལོ་ ༡༣༧༠ ལོར་དུས་ཡུན་ལོ་གཅིག་མ་ཟིན་ཙམ་ནང་རྟབ་རྟབ་པོར་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་བྱས་པ་ཤིག་ཡིན་ལ། རྒྱུ་མཚན་དེ་བས་ཡིག་ཚང་འདིའི་ནང་ཡིག་དོན་གཉི་གའི་ཆ་ནས་ནོར་འཁྲུལ་མང་བས་རྒྱའི་ཡིག་ཚང་རྣམས་ལས་སྤུས་ཀ་ཞན་ཤོས་ཡིན་པ་ཡོངས་གྲགས་སུ་ངོས་འཛིན་གྱི་ཡོད། ཡིག་ཚང་དེ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་པ་རྣམས་ཀྱང་མིང་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་རྒྱ་རིགས་ལས་བྱེད་ཡིན་ཙང་ཁོང་ཚོས་ཡིག་ཚང་འདིའི་ནང་ཀོན་ཕིའུ་ཤོན་ལ་སོགས་རྒྱའི་བལྟ་གྲུབ་དང་དེའི་སློབ་དཔོན་རྣམས་ཀྱི་བྱས་རྗེས་སོགས་རྩལ་བཏོན་བྱས་ཅིང་། དེ་ལས་གཞན་པའི་ནང་པ་དང་སོག་པོའི་གདོད་མའི་ཆོས་ལུགས་རྣམས་སྣང་མེད་འཇོག་ཐབས་བྱས་ཡོད།
[10] Shen (2004: 194). འདོད་ཚུལ་དེ་ཉིད་ཕྱོགས་མཚུངས་ Wang Jiawei and Nyima Gyaincain (1997: 24–30) གིས་ཀྱང་འདོད་འདུག
[11] Fozu lidai tongzia, 佛祖歷代通載 ch. 22, p. 732; http://www.cbeta.org/result/normal/T49/2036_001.htm (༢༠༡༧ ཟླ་བ་ ༩ ཚེས་ ༢༥ ཉིན་བླངས།)
[12] Song Lian (1976: Ch. 202, 4520–4521) དང་། སྟག་ལྷ་ཕུན་ཚོགས་བཀྲ་ཤིས། (༡༩༧༣: ༥༦༣)
[13] Song Lian (1976: Ch. 202, 4520) དང་། སྟག་ལྷ་ཕུན་ཚོགས་བཀྲ་ཤིས། (༡༩༧༣: ༥༥༦)
[14] Song Lian (1976: Ch. 202, 4520–21)
[15] བྱུང་བ་དེ་ཉིད་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ཀྱི་དངོས་སློབ་ཡེ་ཤེས་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་རྣམ་ཐར་ཆེན་མོར་རྒྱས་པར་བཀོད་ཡོད། ཡེ་ཤེས་རྒྱལ་མཚན། (༡༩༨༣-༡༩༨༥: ༣༢༨)
[16] སི་ཏུ་བྱང་ཆུབ་རྒྱལ་མཚན། (༡༩༨༦: ༡༠༩) དང་ Petech (1983: 181).
[17] Szerb (1985: 165).
[18] ཆོས་རྒྱལ་འཕགས་པ། (༡༩༦༨ ཀ: ༢༣༨)
[19] ཆོས་རྒྱལ་འཕགས་པ། (༡༩༦༨ ཁ: ༢༢༨); (༡༩༦༨ ག: ༣༠༠ དང་ ༣༠༡)
[20] ཆོས་རྒྱལ་འཕགས་པ། (༡༩༦༨ ང: ༡༨)
[21] དེའང་ཆོས་མངོན་པ་མཛོད་ལས། འཁོར་ལོ་སྒྱུར་བ་འབྱུང་བ་ནི། སྟོང་ཕྲག་བརྒྱད་ཅུ་ལས་མི་འཕྱི། ཞེས་གསུངས་སོ། http://tibetan.works/etext/reader.php?collection=tengyur&index=4089#10B (སྤྱི་ལོ་༢༠༡༧ ཟླ་ ༠༩ ཚེས་ ༡༨ ཉིན་དྲ་ཚིགས་འདི་ཁུངས་བཅོལ་བྱས།)
[22] ཆོས་རྒྱལ་འཕགས་པ། (༡༩༦༨ ང: ༤༠)
[23] ནུས་པ་ཞེས་པ་དེ་དབྱིན་ཇིའི་སྐད་ནང་སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག་དང་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་རིག་པར་ power ཞེས་པ་དེའི་སྐད་དོད་དུ་ཆེད་རྩོམ་འདིའི་ནང་ངོས་འཛིན་གྱི་ཡོད། དེ་འདྲའི་ནུས་པ་དེའི་གོ་དོན་ནི་ཡོངས་གྲགས་སུ་གང་ཟག་གཞན་གྱི་གཤིས་སྤྱོད་ལ་དངོས་སམ་ཤུགས་ཀྱིས་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་པའི་ཆ་རྐྱེན་དེ་ལ་ཟེར།
[24] Walther Heissig (1980: 24–35).
[25] Zahiruddin Ahmad (2012: 98); སྟག་ལྷ་ཕུན་ཚོགས་བཀྲ་ཤིས། (༡༩༧༣: ༥༦༤); སྟག་ཚང་རྫོང་པ་དཔལ་འབྱོར་བཟང་པོ། (༡༩༨༥: ༢༨༠–༨༨)
[26]Fozulidaitongzai, ch. 22, p. 732. མ་ཟད་ཡོན་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་རྒྱའི་ཡིག་ཚང་ལྟར་ན་གོ་པེ་ལེས་འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་དགོངས་པ་རྫོགས་མཚམས་གང་ཉིད་ལ་ཆེ་བསྟོད་ཀྱིས་གནམ་གྱི་འོག་སའི་སྟེང་ཞེས་མཚན་གསོལ་བར་གསལ། Ahmad (2012: 99).
[27] ཤཱཀྱ་རིན་ཆེན་སྡེ། (༡༩༨༨:༨༤)
[28] སྟག་ཚང་ལོ་ཙཱ་བ་ཤེས་རབ་རིན་ཆེན། (༡༤༦༧-༡༨ རྒྱབ།)
[29] ཕྲན་བུ་འུད་ཤོབ་ཡིན་ལས་ཆེ་ཡང་སོག་པོ་གོང་མས་ལོངས་སྤྱོད་ཕོན་ཆེན་གྱིས་བོད་པའི་བླ་མ་དང་གྲྭ་པར་བསྙེན་བཀུར་ཞུ་དྲག་པའི་རྒྱུ་མཚན་གྱིས་རྒྱལ་ཁམས་དབུལ་བར་བྱས་པར་རྒྱའི་ལོ་རྒྱུས་མཁན་རྣམས་ཀྱིས་སྡུག་སྐད་རྒྱབ་ཡོད། Herbert Franke (1981: 327).
[30] རྒྱའི་མི་ཡུར་ཆེན་མོ་ནི་ལོ་ལྟར་སོག་དམག་གིས་དེ་སྔ་རྒྱ་མི་རིགས་ཀྱི་མི་འབོར་དམ་འཛིན་སླད་མི་སྟོང་ཕྲག་མང་པོ་ཆུ་ནང་དུ་བསྐྱུར་སྲོལ་ཡོད་པ་དེ་ཡིན། ཨ་མྱེས་ཞབས་ངག་དབང་ཀུན་དགའ་བསོད་ནམས། (༢༠༡༢: ༡༢༠)
[31] Paul Heng-chao Ch’en (1979: 44–5)
[32] སྤྱི་ལོ་ ༡༦༦༢ ལོར་བྲིས་པའི་སོག་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཨེར་ཌི་ནི་ཏོབ་ཆི་ Erdeni-yin tobci (Precious summary) ཞེས་པར་དགེ་བཅུའི་ཁྲིམས་བཅས་སྐོར་བཀོད་ཡོད་ལ། དེའི་སྐོར་Sayang Secen (1967: 77) ལ་གཟིགས།, ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་གཞན་ཡོང་གྲགས་སུ་གོ་པེ་ལེའི་དུས་སྐབས་སུ་བྲིས་པར་བཞེད་པའི་ཚ་གན་ཐུག་ Cagan Teuke (དཀར་པོ་དགེ་བ་བཅུའི་ལོ་རྒྱུས།) ཞེས་པ་དེ་ཡིན། དེའི་སྐོར་རྒྱས་པ་ C.Ž. Žamcarano (1955: 51) ལ་གཟིགས་འཚལ།
[33] དབྱིན་སྐད་དུ་discourse ཞེས་པ་དེ་འདིར་གླེང་ཕྱོགས་སུ་བསྒྱུར།
[34] Lessa (2006: 285).
[35] ཆོས་རྒྱལ་འཕགས་པ། (༡༩༦༨ ཇ: ༢༣༦)
[36] Song Lian (1976: Ch. 202, 4520).
དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ་རྣམས་ཀྱི་མཚན་ཐོ།
བོད་ཡིག་ནང་ཡོད་པ།
ཁྲིན་ཆིན་དབྱིན། (༢༠༠༦) ཡོན་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ཏི་ཤྲི་འགྲོ་མགོན་འཕགས་པའི་མཛད་རྣམ། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།
གོ་རམས་པ་བསོད་ནམས་སེངྒེ། (༢༠༡༢) སྡོམ་པ་གསུམ་གྱི་རབ་ཏུ་དབྱེ་བའི་རྣམ་བཤད་རྒྱལ་བའི་གསུང་རབ་ཀྱི་དགོངས་པ་གསལ་བ། རྩ་ཆེའི་དཔེ་རྒྱུན་དཀོན་རིགས་ཁག Vol. GRAM 027. Baudha, Kathmandu: Chodung Karmo Translation Group.
ཆོས་རྒྱལ་འཕགས་པ། (༡༩༦༨ ཀ) རྒྱལ་པོ་བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའ་ལ་གནང་བའི་བཀའ་ཡིག ས་སྐྱའི་བཀའ་འབུམ། པོད། ཇ་པ། Tokyo: Toyo Bunko.
ཆོས་རྒྱལ་འཕགས་པ། (༡༩༦༨ ཁ) ཐེག་པ་ཆེན་པོ་རྒྱུད་བླ་མའི་བསྟན་བཅོས་ཀྱི་བསྡུས་དོན། ས་སྐྱའི་བཀའ་འབུམ། པོད། ཇ་པ། Tokyo: Toyo Bunko.
ཆོས་རྒྱལ་འཕགས་པ། (༡༩༦༨ ག) རྒྱལ་པོ་གོ་པེ་ལ་སྲས་དང་བཙུན་མོར་བཅས་ལ་ཤིང་མོ་ཡོས་སོགས་ལ་གནང་བའི་བཀྲིས་ཀྱི་ཚིག་བཅད་རྣམས། ས་སྐྱའི་བཀའ་འབུམ། པོད། ཇ་པ། Tokyo: The Toyo Bunko.
ཆོས་རྒྱལ་འཕགས་པ། (༡༩༦༨ ང) ཤེས་བྱ་རབ་གསལ། ས་སྐྱའི་བཀའ་འབུམ། པོད། ཆ་པ། Tokyo: The Toyo Bunko.
ཆོས་རྒྱལ་འཕགས་པ། (༡༩༦༨ ཅ) ཇི་བིག་དེ་མུར་གྱིས་ཕལ་ཆེན་གསེར་འོད་སྟོང་ཕྲག་བརྒྱ་པ་རྣམས་བཞེངས་པའི་མཚོན་བྱེད། ས་སྐྱའི་བཀའ་འབུམ། པོད། ཇ་པ། Tokyo: The Toyo Bunko.
ཆོས་རྒྱལ་འཕགས་པ། (༡༩༦༨ ཆ) ཡི་གྱང་ཇུས་གླེགས་བམ་བསྒྲུབས་པ་ལ་བསྔགས་པ། ས་སྐྱའི་བཀའ་འབུམ། པོད། ཇ་པ། Tokyo: The Toyo Bunko.
ཆོས་རྒྱལ་འཕགས་པ། (༡༩༦༨ ཇ) དབུས་གཙང་གི་དགེ་བའི་བཤེས་གཉེན་རྣམས་ལ་སྤྲིང་པ། ས་སྐྱའི་བཀའ་འབུམ། པོད། ཇ་པ། Tokyo: The Toyo Bunko.
སྟག་ཚང་རྫོང་པ་དཔལ་འབྱོར་བཟང་པོ། (༡༩༨༥) རྒྱ་བོད་ཡིག་ཚང་། ཁྲིན་ཏུའུ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།
སྟག་ཚང་ལོ་ཙཱ་བ་ཤེས་རབ་རིན་ཆེན། (༡༤༦༧) ས་སྐྱ་པའི་གདུང་རབས་འདོད་དགུའི་རྒྱ་མཚོ།
སྟག་ལྷ་ཕུན་ཚོགས་བཀྲ་ཤིས། (༡༩༧༣) རྒྱའི་ཡིག་ཚང་ནང་གསལ་བའི་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་རབས་གསལ་བའི་མེ་ལོང་། རྡ་རམ་ས་ལ།
དབྱིག་གཉེན། (པར་ལོ་མེད།) ཆོས་མངོན་པ་མཛོད་ཀྱི་ཚིག་ལེའུར་བྱས་པ། གཤམ་གྱི་དྲྭ་ཚིགས་ལས་སྤྱི་ལོ་ ༢༠༡༧ ཟླ་བ་ ༩ ཚེས་ ༡༨ ཉིན་བཤུས། http://tibetan.works/etext/reader.php?collection=tengyur&index=4089#10B.
ཚལ་པ་ཀུན་དགའ་རྡོ་རྗེ། (༡༩༨༡) དེབ་ཐེར་དམར་པོ། པེ་ཅིན། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།
ས་སྐྱ་པཎྡི་ཏ་ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན། (༢༠༠༦) བུ་སློབ་རྣམས་ལ་སྤྲིང་བ། ས་སྐྱའི་བཀའ་འབུམ། པོད། ན་པ། བལ་ཡུལ། རྒྱལ་ཡོངས་ས་ཆེན་གསུང་རབ་དཔེ་བསྐྲུན་ཁང་།
ཡེ་ཤེས་རྒྱལ་མཚན། (༡༩༨༣) འགྲོ་མགོན་ཆོས་རྒྱལ་འཕགས་པའི་རྣམ་ཐར། ལམ་འབྲས་སློབ་བཤད། པོད། ཀ་པ། རྡེ་ར་རྡུན། ས་སྐྱ་ཆོས་ཚོགས།
ཤཱཀྱ་རིན་ཆེན་སྡེ། (༡༩༨༨) ཡར་ལུང་ཇོ་བོའི་ཆོས་འབྱུང་། ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།
སི་ཏུ་བྱང་ཆུབ་རྒྱལ་མཚན། (༡༩༨༦) རླངས་ཀྱི་པོ་ཏི་བསེ་རུ་རྒྱས་པ། ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།
ཨ་མྱེས་ཞབས་ངག་དབང་ཀུན་དགའ་བསོད་ནམས། (༡༩༧༤) ལམ་འབྲས་ཁོག་ཕུབ་བདེ་མཆོག་ཆོས་འབྱུང་། Two Historical Studies of the Sa skya pa Lam ’bras and Chakrasamvara Traditions, New Delhi: Ngawang Topgay.
ཨ་མྱེས་ཞབས་ངག་དབང་ཀུན་དགའ་བསོད་ནམས། (༢༠༡༢) ས་སྐྱའི་གདུང་རབས་ངོ་མཚར་བང་མཛོད། རྩ་ཆེའི་དཔེ་རྒྱུན་དཀོན་རིགས་ཁག Vol. AMAI016. Baudha, Kathmandu: Chodung Karmo Translation Group.
སྐད་ཡིག་གཞན་དུ་ཡོད་པ།
Ahmad, Z. (2012). The Historical Status of China in Tibet. New Delhi: Aditya Prakashan.
Burgan, Michael (2009: 115-33). Great Empires of the Past: Empire of the Mongols, New York: Chelsea House.
Ch’en, P. H. (1979). Chinese Legal Tradition under the Mongols. Princeton: Princeton University Press.
Dawa Norbu, ‘An analysis of Sino-Tibetan relationships, 1245-1911: Imperial power, non-coercive regime and military dependency, in: B. Aziz; and M. Kapstein (eds.), op. cit., pp. 176-195.
Franke, H. (1981). Tibetans in Yüan China. In John D. Langlois, Jr. (Ed.), China Under Mongol Rule (pp. 296–328). New Jersey: Princeton University Press.
Heissig, W. (1954). Zur lamaistischen Beeinflussung des mongolischen Geschichtsbildes. Wiesbaden: Serta Cantabrigiensia.
Jackson, David P. (2013: 241–46). Sakya Paṇḍita’s Letter to the Tibetans: A late and Dubious Addition to His Collected Works. In G. Tuttle and K. R. Schaeffer (Eds.), The Tibetan History Reader, New York: Columbia University Press.
Lessa, I. (2006). Discursive Struggles Within Social Welfare: Restaging Teen Motherhood. British Journal of Social Work. Vol. 36 (2), 283–298.
Niàn cháng. Fozu lidai tongzia. Accessed 25th September, 2017, http://www.cbeta.org/result/normal/T49/2036_001.htm.
Petech, L. (1993). ’P’ags-pa (1235–1280). In Rachewiltz I. et al. (Eds.), In the Service of the Khan (pp. 646–54). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
Petech, L. (1990). Central Tibet and the Mongols: The Yüan−Sa-skya Period of Tibetan History. Rome: Instituto Italiano per il Medio ed Estremo Oriente.
Poppe, Nikolaj and John Krueger (1957: 65). The Mongolian Monuments in hP’ags-pa Script. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
Ratchnevsky, P. (1954). Die mongolische Grosskhane und die buddhistische Kirche. In J. Schubert (Ed.), Asiatica: Festschrift Friedrich Weller zum 65. Geburtsag (pp. 489–504). Leipzig: Otto Harrassowitz.
Ratchnevsky, Paul and Thomas Nivison Haining (1991: 96–101).Genghis Khan: His Life and Legacy. Oxford: Blackwell.
Rashid al-Dīn (1971). The Successors of Genghis Khan (John A. Boyle, Trans.). New York: Colombia University Press.
Rossabi, Morris (1988: 153-76). Khubilai Khan: His Life and Times, Berkeley: University of California Press.
Sayang, S. (1967). Erden-yin-tobči (John R. Kruger, Trans., Ed.). Bloomington: The Mongolia Society.
Shen, W. (2004). Magic, Power, Sorcery and Evil Spirits: The Image of Tibetan Monks in Chinese Literature during the Yuan Dynasty. In Christoph Cüppers (Ed.), The Relationship between Religion and State (Chos srid zung ’brel) In Traditional Tibet (pp. 189−227). Lumbini: Lumbini International Research Institute.
Song Lian et.al. (1976). The Yuan Shi. Beijing: Zhonghua shuju.
Szerb, J. (1985). Glosses on the Oeuvre of bLa-ma ’Phags-pa: III. The ‘Patron-Patronized’ Relationship. In B. N. Aziz, & M. Kapstein (Eds.), Soundings in Tibetan Civilization (pp. 165–73). Delhi: Manohar.
Wang, J. & Nyima Gyaincain (1997). The Historical Status of China’s Tibet. Beijing: China Intercontinental Press.
Wylie, T. V. (2003). Lama Tribute in the Ming Dynasty. In McKay, A. (Ed.) The History of Tibet: Volume 2, The Medieval Period c.850–1895 (pp. 335–340). New York: Routledge.
Žamcarano, C.Ž. (1955). The Mongol Chronicles of the Seventeenth Century (R. Loewenthal, Trans.). Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
